RINGKASAN EKSEKUTIF

(1)

EIA for Projek Pembangunan Lembangan Sungai Bersepadu Sg. Kemaman, Kemaman, C1: Introduction Terengganu

RINGKASAN EKSEKUTIF

1.0 Tajuk Projek

Tajuk projek adalah “Projek Pembangunan Lembangan Sungai Bersepadu Sungai Kemaman, Kemaman, Terengganu” dan akan dirujuk sebagai 'Projek'.

2.0 Maklumat Pemaju Projek

Pemaju bagi projek adalah Jabatan Pengairan dan Saliran (JPS) Malaysia. Butiran pegawai yang bertanggungjawab untuk projek ini adalah seperti berikut: -

Pengarah

Bahagian Pengurusan Banjir

Jabatan Pengairan dan Saliran (JPS) Kementerian Air, Tanah dan Sumber Asli Jalan Sultan Salahuddin,

50626 Kuala Lumpur,

Tel. No. : 03-2616 1515

Contact Person : Dato Ir. Sabri Bin Abdul Mulok Email Address : irsabri@water.gov.my

(2)

3.0 Maklumat Pasukan Projek EIA

Perunding Alam Sekitar untuk projek ini adalah Ecotone Worldwide Sdn. Bhd.

Butiran pegawai yang bertanggungjawab adalah seperti berikut:

Ecotone Worldwide Sdn. Bhd. (291163-M) Suite 912, Block A, Kelana Centre Point 3 Jalan SS 7/19, Kelana Jaya

47301 Petaling Jaya, Selangor Darul Ehsan.

Tel : 03-7806 4640; Fax: 03-7806 4650 Email : ecotonemalaysia@yahoo.com Team Leader : Dr. Nather Khan Bin Hj. Ibrahim Designation : Executive Director

4.0 Penyata Keperluan

Selama beberapa tahun, pihak kerajaan telah cuba menangani masalah banjir yang berterusan dan merosakkan dengan membina beberapa saliran baru, meluruskan sungai dan membina infrastruktur lain bagi menyelesaikan masalah banjir yang berulang di bandar Chukai. Namun, ianya tidak memberikan hasil yang diharapkan oleh kerana kapasiti yang tidak mencukupi untuk menampung pembangunan yang pesat. Oleh itu, penyelesaian jangka panjang diperlukan bagi melindungi bandar Chukai dan penduduknya, kompleks perindustrian, perniagaan komersial, institusi kerajaan dan infrastruktur. Terdapat keperluan segera bagi melaksanakan cadangan projek tebatan banjir untuk melindungi bandar Chukai daripada banjir yang dahsyat untuk mengurangkan penderitaan rakyat dan kerugian ekonomi kepada sektor industri dan komersial.

5.0 Alternatif yang Dipertimbangkan

Di dalam kajian Drainage Master Plan pada tahun 1996, floodway telah dicadangkan dari Sg. Kemaman ke Sg. Chukai merentasi paya Binjai, iaitu dari Kg.

Paya Paman ke Kg. Takar. Walaubagaimanapun, oleh kerana saluran paip gas Petronas yang baru dibina dan trek keretapi melalui kawasan yang sama dan akan menyeberangi cadangan floodway, floodway yang baru telah dicadangkan menyusuri laluan trek keretapi dan saluran paip gas dan juga untuk mengelakkan Paya Gambut Paya Paman. Untuk mengelakkan kerosakan yang teruk kepada Sg.

(3)

EIA for Projek Pembangunan Lembangan Sungai Bersepadu, Sg. Kemaman, Kemaman, Ringkasan Eksekutif Terengganu

Chukai dan koloni kelip-kelip, floodway telah direka semula bagi mengelakkan pelepasan terus ke Sg. Chukai dengan melalui Tasik Bungkus.

Pembinaan ban di sepanjang Sg. Kemaman merupakan salah satu komponen utama projek ini. Ban Sg. Kemaman akan dibina di kedua-dua belah tebing Sg.

Kemaman dari Jambatan Geliga sepanjang 11.4 km di sebelah selatan dan 10.5 km di utara. Walaubagaimanapun, beberapa lokasi jajaran ban telah ditetapkan untuk disesuaikan dengan kekangan lokal bagi mengelakkan gangguan kepada pembangunan sedia ada atau pada kawasan yang lain tiada pembangunan tebing yang lebar pada selekoh sungai untuk mengehadkan potensi hakisan.

Ban sepanjang 12 km melalui paya Binjai juga telah dicadangkan iaitu bermula dari Kg. Paya Paman sehingga sempadan utara bandar Chukai di bahagian timur jajaran banjir. Pada peringkat permulaan pembinaan ban dicadangkan di kedua- dua belah Sg. Chukai, namun satu ban sahaja akan dibina bagi membekalkan air mencukupi untuk mengekalkan ekologi dan biodiversiti di paya Binjai. Pada peringkat permulaan, terdapat lima kawasan berpotensi telah dikenal pasti untuk dijadikan kolam tadahan banjir bagi penyimpanan air banjir pada masa kritikal dalam Bandar Chukai. Bagi projek semasa hanya dua kolam tadahan banjir sahaja akan dibina bersama-sama dengan rumah pam dan kemudahan infrastruktur lain.

6.0 Lokasi Projek

Projek tebatan banjir yang dicadangkan terletak di barat daya lembangan Sg.

Kemaman merangkumi keseluruhan bandar Chukai. Kawasan projek terletak diantara koordinat longitud 103ô 19’ 10” Utara hingga 103ô 29’ 10’’ Utara dan pada latitud 4ô 10’ 58” Timur hingga 4ô 18’ 20” Timur. Ia meliputi kawasan sekitar 125 km² dari Pondok China di selatan ke Bukit Penghulu di utara, Kg. Sg. Pinang di selatan ke Tanjung Gemok di timur laut. Bahagian timur kawasan kajian bersempadan dengan Laut China Selatan. Kawasan kajian tertumpu pada 5 km radius di koridor floodway yang merupakan komponen utama projek dan bagi Ban Sg. Kemaman dan Ban Binjai, kajian dijalankan di zon yang akan terjejas. Secara keseluruhannya, sempadan kajian melebihi 5 km radius merangkumi keseluruhan bahagian hilir dataran banjir Sg. Kemaman.

(4)

7.0 Huraian Projek

Dalam reka bentuk terkini, floodway sepanjang 8.7 km merentasi paya Binjai untuk melencongkan air banjir dari Sg. Kemaman ke paya Binjai dan Tasik Bungkus dan lebihan air dari Tasik Bungkus akan dilepaskan ke Sg. Bungkus secara terkawal bagi mengurangkan impak kepada Sg. Chukai. Pembinaan Ban Sg. Kemaman dan Ban Binjai juga merupakan komponen penting di dalam projek ini. Ban Sg.

Kemaman akan dibina di kedua-dua belah tebing Sg. Kemaman dari Jambatan Geliga sepanjang 11.4 km di sebelah kiri dan 10.5 km di sebelah kanan. Secara dasarnya, jajaran ban ini dibina adalah untuk menampung sekurang-kurangnya 100m air banjir di dalam ban tersebut. Cadangan pembinaan Ban Binjai pula akan dibina kira-kira 12 km melalui paya Binjai bermula dari Kg. Paya Paman ke arah utara Bandar Chukai. Ban ini akan melindungi Bandar Chukai daripada limpahan banjir daripada Sg. Kemaman dan lencongan banjir. Projek ini juga melibatkan dua kolam penahanan banjir termasuk rumah pam dan kemudahan infrastuktur lain.

8.0 Reseptor Sensitif Alam Sekitar

Sempadan kawasan cadangan projek meliputi kawasan yang lebih luas merangkumi pelbagai aktiviti guna tanah dan melibatkan aktiviti pembersihan tanah dan kerja tanah besar-besaran khususnya di kawasan hutan dan tanah lembap yang memberi kesan yang ketara kepada persekitaran fizikal, biologi dan manusia.

Terdapat banyak reseptor sensitif berada di dalam kawasan cadangan projek seperti berikut;

1. Hutan Simpanan Kekal Kuala Kemaman dan Bukit Sai

2. Muka sauk Sg. Kemaman di hulu laluan masuk lencongan banjir 3. Kompleks tanah lembap Tasik Bungkus dan Sg. Chukai

4. Kelip-kelip dan eko-pelancongan berkaitan di Sg. Yak Yah dan Sg. Chukai 5. Taman Rekreasi dan Mini Zoo Kemaman berhampiran Kg. Ibok

6. River Terrapin (Tuntung) yang terancam di Sg. Kemaman 7. Isu sosio-ekonomi dan kesihatan awam di zon impak

8. Aktiviti perikanan dan ternakan ikan di sungai termasuk ternakan sangkar di Bukit Kuang

9. Bakau pantai termasuk Hutan Rekreasi Bakau Tinggi 10. TNB Transmission Line dan Pylon melalui koridor floodway

(5)

EIA for Projek Pembangunan Lembangan Sungai Bersepadu, Sg. Kemaman, Kemaman, Terengganu Ringkasan Eksekutif

Ecotone Worldwide Sdn. Bhd. RE - 5

Rajah RE-1: Sempadan projek dan bandar Chukai (Sumber: JPS, 2003).

(6)

Ecotone Worldwide Sdn. Bhd. RE- 6

Rajah RE-2: Pelan konsep projek (Sumber: JPS, 2018).

(7)

Rajah RE-3: Peta induk projek. (Sumber: JPS, 2018)

(8)

Bakau Tinggi Recreational Forest Kg. Yak Yah (Fireflies)

River Terrapin (Tuntungs)

Water Intake Point

Tasik Bungkus

Binjai Swamp

Mini Zoo Kemaman

Chukai Town Pylon

Kg. Padang Ah Hong

Rajah RE - 4: Lokasi Projek dan Reseptor Sensitif

(9)

EIA for Projek Pembangunan Lembangan Sungai Bersepadu Sg. Kemaman, Kemaman Ringkasan Eksekutif Terengganu

9.0 Keadaan Alam Sekitar Sedia Ada 9.1 Topografi dan Geomorfologi

Kawasan projek terletak di hulu lembangan Sg. Kemaman yang rata dan terdedah kepada banjir semasa musim hujan. Topografi kawasan tersebut di antara 0 m (di bahagian timur pada aras laut) hingga 1360 m (ke utara-barat). Topografi lembangan bermula pada ketinggian 1360 m dari Gunung Lipat Sanggol dan berakhir di laut selepas melalui kawasan tanah rendah di Bandar Chukai. Kawasan di Bandar Chukai kebanyakannya rata dengan ketinggian di bawah 20 m. Panjang Sg. Kemaman hingga muara sungai adalah lebih kurang 90 km.

9.2 Geologi, Tanah dan Hidrogeologi

Kawasan Projek dilapisi sepenuhnya oleh sedimen aluvium (sungai) daripada Kuarter umur (muda), yang didepositkan oleh Sg. Kemaman dan anak sungai, yang mengalir semasa banjir. Aluvium Kuarter, terdiri daripada bahan bergambut, tanah liat, kelodak, pasir halus hingga kasar dan batu, granitoids bertindih yang masuk ke dalam metasediments phyllites dan slates lama. Kedua-dua granit dan metasediments tidak terdedah di kawasan Projek namun batuan granit telah dikenal pasti dalam Borelogs 15 dan 16.

9.3 Sumber Air, Hidrologi dan Saliran

Lembangan Sg. Kemaman terdiri daripada sungai-sungai dan anak-anak sungai di mana Sg. Kemaman (sensu stricto), Sg. Chukai, Sg. Cherul and Sg. Jabur merupakan sungai utama. Keseluruhan kawasan tadahan air bagi Sg. Chukai dan Sg. Kemaman adalah penting bagi projek walaupun kawasan projek terletak di bahagian hulu. Sg. Kemaman merupakan sungai terbesar yang mengalir sekitar 82% daripada jumlah kawasan tadahan (kira-kira 1696 km persegi.). Ia bermula pada kira-kira 730 m di atas paras laut di Hutan Simpan Cherul berhampiran sempadan Pahang dan Terengganu dan menuju ke arah timur sepanjang 100 km sebelum sampai ke laut. Anak sungai utama Sg. Kemaman adalah Sg. Cherul, Sg.

Tebak dan Sg. Jabor. Sg. Chukai, yang membentuk kawasan utara muara Chukai mempunyai kawasan tadahan berkeluasan 381 km persegi dan panjang 33 km dengan hanya beberapa anak sungai di hilir iaitu Sg. Bungkus, Sg. Yak Yah dan Sg. Ibok antara anak sungai yang terkenal.

(10)

9.4 Kualiti Air

Sampel baseline kualiti air telah diambil pada 22 Julai2018 di sebelas (11) stesen oleh ChemVi Laboratory Sdn. Bhd., sebuah makmal yang diiktiraf oleh Syarikat Akreditasi Makmal Malaysia (SAMM) untuk menilai kualiti air sungai sedia ada yang terjejas secara langsung atau tidak langsung akibat pembangunan di tapak projek. Parameter yang diuji termasuklah; suhu, pH, salinity, Dissolved Oxygen (DO), Chemical Oxygen Demand (COD), Biochemical Oxygen Demand (BOD), Oil and Grease dan Ammonical Nitrogen (AN) yang kebanyakannya masih di bawah had Standard Kualiti Kebangsaan (NWQS) kecuali Turbidity, Total Suspended Solids (TSS) dan E-Coli yang terlalu tinggi bagi air sungai. Berdasarkan klasifikasi Indeks Kualiti Air (WQI), kualiti air dikelaskan sebagai sedikit tercemar dan sangat tercemar.

9.5 Iklim dan Meteorologi

Data meteorologi yang berkaitan dengan projek ini diperoleh dari Jabatan Meteorologi Malaysia. Data meteorologi yang dibincangkan termasuk suhu, hujan, kelembapan dan penyejatan untuk tempoh lima tahun, dari Januari, 2013 hingga Disember, 2017. Data iklim menunjukkan cuaca Malaysia yang tipikal tanpa keadaan cuaca yang buruk.

9.6 Kualiti Udara

Pemantauan kualiti udara dijalankan antara 21 hingga 25 Julai 2018 oleh ChemVi Laboratory Sdn. Bhd. Di empat lokasi (4) lokasi pemantauan yang ditetapkan sebagai Stesen A1 hingga A4. Particulate Matter PM¹⁰bervariasi dari 40µg/m³ hingga 48 µg/m³ manakala Particulate Matter PM^2.5 bervariasi dari 24µg/m³ hingga 32µg/m³. Parameter lain seperti Sulphur Dioxide (SO2), Nitrogen Dioxide (NO2) Carbon Monoxide (CO), Ozone (O3) and Lead (Pb) tidak dikesan. Sebagai ringkasan, semua parameter didapati berada di bawah had yang diluluskan oleh New Malaysian Ambient Air Quality Standard (NMAAQS).

9.7 Bunyi

Pemantauan baseline bunyi dijalankan antara 21 hingga 25 Julai 2018 oleh ChemVi Laboratory Sdn. Bhd. di enam (6) lokasi pemantauan yang ditetapkan

(11)

sebagai N1 hingga N6. Tahap bunyi yang berterusan (LAeq) yang setara yang dipantau untuk waktu siang menunjukkan bunyi bising yang ada adalah dari 53.1 hingga 58.6 dB (A). Bunyi tertinggi diukur pada N6 manakala terendah berada di N2. Semasa waktu malam, LAeq diperolehi antara 43.8 hingga 48.2 dB (A). Bunyi tertinggi diukur pada N3 manakala terendah berada di N1. Merujuk kepada Panduan Jabatan Alam Sekitar (JAS): Limiting Sound Level (LAeq) for Urban Residential (High Density) Areas, bunyi yang sedia ada yang direkodkan di semua stesen adalah di bawah had 60.0 dB (A) bagi waktu siang dan 50.0 dB (A) untuk had yang disyorkan bagi waktu malam.

9.8 Getaran

Pengukuran tahap getaran dilakukan di empat (4) stesen (V1-V4) pada 21 hingga 24 Julai 2018. Hasil getaran didapati berada dalam had yang disyorkan seperti Schedule 2: The Planning Guidelines for Vibration Limits and Control in the Environment. Tahap getaran di stesen V1 bervariasi dari 0.148 ke 0.240 mm / s p.pv., manakala stesen V2 berubah dari 0.138 ke 0.265 mm / s p.pv. Tahap getaran di stesen V3 bervariasi dari 0.120 hingga 0.336 mm / s p.pv. dan stesen V4 bervariasi dari 0.227 ke 0.433 mm / s p.p.v.. Sebagai ringkasan, peak vector sum of peak particle velocity dalam mm / s untuk stesen V1, V2, V3 dan V4 didapati berada dalam had data yang diluluskan Jabatan Alam Sekitar (JAS).

9.9 Ekologi dan Habitat Sensitif

Kawasan projek terdiri daripada beberapa habitat ekologi termasuk dry forest, hutan paya, paya, sungai, tasik, perladangan dan pertanian skala kecil. Habitat ekologi juga boleh diklasifikasikan kepada jenis terestrial, tanah lembap dan akuatik. Ekosistem tanah lembap dan akuatik boleh diklasifikasikan lagi kepada komponen air tawar dan air payau di kawasan ini. Kesemua habitat ini berkait di antara satu sama lain dari segi nilai dan fungsi. Walaupun koridor projek kelihatan berpaya, hutan dengan tumbuhan sekunder/terganggu namun, ianya mempunyai banyak nilai dan fungsi dari segi ekologi dan sosio-ekonomi termasuk kepelbagaian biologi yang unik. Kesemua habitat ekologi dan kepentingannya sari segi sumber, kegunaan dan fungsi telah dibincangkan secara terperinci.

(12)

9.10 Flora Daratan and Tanah Lembap

Hasil daripada penilaian yang dijalankan, komposisi flora di lembangan Sg.

Kemaman mengandungi 678 spesies daripada 376 genus dan 131 famili. Terdapat 492 spesies pokok telah direkodkan terutamanya spesies Euphorbiaceae, Dipterocarpaceae, Annonaceae, Lauraceae dan Moraceae. Pohon-pohon renek yang ditemui di dalam kawasan kajian terdiri daripada 67 spesies yang kebanyakannya daripada spesis Rubiaceae. Tumbuhan herba pula terdiri daripada 55 spesies terutamanya daripada famili Zingiberaceae. Tumbuhan menjalar dan memanjat terdiri daripada 16 spesies. Palma spesies pula direkodkan sebanyak 27 spesies terutamanya daripada genus Pinanga. Spesies paku-pakis pula direkodkan terdiri daripada 21 spesies daripada 14 famili seperti Adiantaceae, Aspleniaceae dan Polypodiaceae.

9.11 Fauna Daratan and Tanah Lembap

Sebanyak 12 spesies mamalia telah direkodkan. Daripada 12 spesies mamalia yang direkodkan, empat spesies adalah dilindungi sepenuhnya, lima dilindungi dan baki tiga lagi tidak disenaraikan di bawah WCA 2010. Sementara itu, di bawah IUCN Red List, satu spesies terancam, dua terdedah, dua hampir terancam dan baki tujuh adalah kurang membimbangkan. Lima spesies primata yang direkodkan agak tinggi, dengan White-handed Gibbon adalah paling kritikal kerana bukan hanya tidak dilindungi bahkan terancam. Sekurang-kurangnya 29 spesies mamalia yang sebahagian besarnya terdiri daripada kelawar dan tikus dijangka wujud.

Kumpulan fauna vertebrata daratan yang paling pelbagai direkodkan adalah burung dengan 84 spesies. Lebih daripada 400 spesies reptilia dan amfibia direkodkan di semenanjung Malaysia dengan kebanyakan daripadanya sukar ditangkap dan aktif pada waktu malam. Untuk reptilia dan amfibia, 30 spesies direkodkan.

9.12 Aquatik Flora dan Fauna

Semasa kajian dijalankan, sebanyak 22 spesies phytoplankton telah dikenalpasti secara positif. Sg. Jabor mencatatkan jumlah phytoplankton yang tinggi dengan 16 spesies diikuti oleh sawah padi (15 spesies), Sg. Yak Yah (12 spesies setiap satu), Sg. Ibok (11 spesies) dan akhir sekali paya hitam (10 spesies). Chloropytha merupakan kumpulan phytoplankton yang dominan dengan 10 spesies diikuti

(13)

Bacillariophyta (8 spesies) dan Cynophyta (4 spesies). Sejumlah 22 spesies zooplankton telah dikenalpasti semasa kajian dijalankan. Sg. Jabor sekali lagi mencatatkan jumlah zooplankton yang tinggi dengan 14 spesies diikuti Sg. Ibok (13 spesies), sawah padi (11 spesies), paya air hitam (10 spesies) dan Sg. Yak Yah (9 spesis). Rotifers menjadi kumpulan dominan dengan 14 spesies diikuti cladocerans (6 spesies) dan copepods (1 spesis).

Jumlah spesies ikan direkodkan semasa kajian ini ialah 19 spesies tidak termasuk satu spesies ketam seperti Scylla serrata (ketam bakau) dan satu spesies udang air tawar gergasi Macrobrachium rosenbergii (udang galah). Melalui pemerhatian, kawasan paya air hitam merekodkan spesies ikan terendah dengan hanya 1 spesies. Tiada spesies ikan yang dilindungi di bawah Akta Perikanan Terengganu seperti kelisa (Scleopages formosus) dan temoleh (Probarbus jullieni) ditangkap dalam tempoh kajian. Sebaliknya, Sg. Yak Yah mencatatkan jumlah spesies ikan yang paling tinggi dengan 11 spesies diikuti oleh sawah padi dan Sg. Ibok (5 spesies setiap satu) dan Sg. Jabor (4 spesies).

Sg. Chukai terkenal dengan eko-pelancongan kelip-kelip, walaupun tidak sepopular Sg. Selangor. Ia merupakan salah satu daripada 14 kawasan perlindungan kelip- kelip di Malaysia. Kelip-kelip di Sg. Chukai secara khusus tertumpu di Sg. Yak Yah dan Sg. Bungkus. Menurut laporan, Sg. Yak Yah, anak sungai kecil Sg. Bungkus mempunyai kelompok kelip-kelip tertinggi di Malaysia. 28 kelompok kelip-kelip direkodkan di Sg. Yak Yah manakala di tempat-tempat lain adalah sehingga 14 kelompok sahaja. Ini disebabkan oleh beberapa spesies kelip-kelip dengan beberapa jenis tumbuhan tuan rumah, yang mana ianya tidak tertumpu kepada pokok Berembang sahaja.

9.13 Guna Tanah

Kemaman merupakan kawasan maju yang terancang dengan perancangan pembangunan boleh dirujuk di Rancangan Tempatan Kemaman 2003 - 2015.

Pembangunan semasa Kemaman tertumpu di kawasan pesisiran pantai di sepanjang jalan utama dari bandar Chukai di selatan ke arah Kertih di utara Kemaman. Dalam konteks negara, daerah Kemaman bertindak sebagai pengeluar utama minyak dan gas negara. Sementara itu, bagi konteks serantau, Rancangan

(14)

Tempatan Kemaman dan Paka memainkan peranan sebagai pusat sokongan utama bagi Wilayah Pantai Timur Negara, di mana Kuantan adalah pusat utama di rantau ini. Dari perspektif makro perancangan pembangunan, Kemaman memainkan peranan besar dalam menyumbang kepada pertumbuhan pertanian, ternakan dan perikanan. Dengan merujuk kepada Rancangan Tempatan Kemaman di bawah konsep pembangunan, pihak berkuasa tempatan telah mencadangkan pembinaan benteng di sepanjang sungai Kemaman untuk mengatasi banjir dan limpahan sungai.

9.14 Sosio ekonomi dan Persepsi Awam

Untuk menilai potensi risiko sosial dan impak, zone yang berkemungkinan terjejas oleh projek dikenal pasti, termasuk semua aspek sampingan, seperti koridor pengaliran kuasa, saluran paip, kelompok kediaman, penempatan kampung, jalan sedia ada, tempat pelupusan dan tapak pembinaan dan juga pembangunan yang tidak terancang disebabkan oleh projek (cth. aktiviti pertanian kecil di sepanjang jalan masuk, kawasan rekreasi memancing dan gerai-gerai makanan). Kawasan yang terlibat dalam kajian ini termasuk radius 5km dari kawasan kajian. Majoriti responden tidak menentang projek yang dicadangkan, dengan 96.0% daripada responden tidak mempunyai bantahan. Antara mereka yang tidak bersetuju (2.0%) menyatakan bahawa sebab-sebab penolakan adalah disebabkan oleh persepsi mereka pada pengalaman yang lepas atau mereka telah menyaksikan kesan negatif daripada projek-projek lain di sekitar kawasan tersebut.

9.15 Kesihatan Awam

Kajian kesihatan awam telah dijalankan bersama-sama dengan kajian sosio- ekonomi pada akhir bulan Ogos 2018. Kajian kesihatan bertujuan menentukan status kesihatan semasa masyarakat setempat yang berpotensi menghadapi risiko pendedahan kepada bahaya daripada Projek. Tinjauan ini menunjukkan bahawa masyarakat tempatan memerlukan kemudahan asas yang mencukupi termasuk bekalan air bersih, sistem kumbahan yang sesuai dan sistem pengurusan sisa pepejal. Tiada masalah yang jelas pada pembiakan vektor. Kadar tempoh kelaziman penyakit kronik dalam masyarakat setempat ini adalah lebih rendah daripada yang dilaporkan dalam National Health and Morbidity Survey Information System (NHMS) V, 2015 dan NHMS III, 2006).

(15)

9.16 Infrastruktur dan Utiliti

Kawasan kediaman, komersial dan institusi di sekitar tapak projek dibekalkan dengan bekalan elektrik dengan baik. Tenaga Nasional Berhad (TNB) menyediakan bekalan elektrik yang diperlukan untuk kebanyakan kawasan termasuk di sekitar kawasan Chukai-Kemaman. Syarikat Air Terengganu Sdn. Bhd.

(SATU) memainkan peranan yang penting bagi perkhidmatan bekalan air bagi Terengganu termasuk perkhidmatan berkaitan pengurusan air dan bertanggungjawab untuk mengabstrak, merawat dan mengagih air bagi Daerah Kemaman. Rangkaian komunikasi di kawasan projek ini adalah baik termasuk sistem telefon mudah alih. Kawasan daerah Kemaman mempunyai jalan raya yang baik dan rangkaian jalan ke tapak projek.

(16)

Rajah RE-5: Topografi Kawasan Projek (Sumber: JPS, 2003).

(17)

Rajah RE-6: Peta kumpulan tanah hidrologi di dalam lembangan Sg. Kemaman (Sumber: NAHRIM, 2014)

(18)

Rajah RE-7: Lokasi pemantauan kualiti air di Tasik Bungkus dan Sg. Chukai

W7 W1 W3

W2 W4

W5 W6

W8

(19)

Rajah RE-8: Lokasi pemantauan kualiti air di Sg. Kemaman

W9 W10

W11

(20)

Rajah RE-9: Lokasi pemantauan kualiti udara, bunyi dan getaran dalam sempadan projek

A1, N1, V1

A3,N3, V3

A4, N4, V4 A2, N2, V2

N5,

N6

(21)

Rajah RE-1 0: Habitat ekologi dalam sempadan projek

(22)

Rajah RE-11: Pemandangan dan habitat di tasik Bungkus

(23)

Rajah RE-12: Sg. Chukai dan zon riparian dari hulu hingga muara

(24)

Kongkang Sunda Lutung

Tupai Lutung kaki putih

Musang White handed Gibbon

Rajah RE-13.: Mamalia yang dirakam di kawasan tapak projek.

(25)

Tempua (betina dalam sarang) Cenuk kecil

Yellow-bellied Prinia (dewasa) Raja Udang (muda)

Kelicap Mayang Kelapa (jantan) Belatuk (jantan)

Kelicap (baka jantan) Merpati Tanah (muda)

Rajah RE-14: Burung-burung yand dirakam di kawasan tapak projek.

(26)

10.0 Penilaian Kesan

Kesan alam sekitar paling ketara semasa fasa pembinaan adalah pembersihan tanah dan tumbuhan, penggalian floodway, kerja tanah untuk membina floodway dan ban, pengangkutan jumlah besar biomas dan bahan-bahan yang tidak sesuai ke tapak pelupusan dan lencongan air banjir dari Sg. Kemaman ke paya Binjai, Tasik Bungkus dan Sg. Bungkus. Kesan paling ketara yang timbul akibat aktiviti- aktiviti di atas adalah pemecahan hutan simpan, kehilangan hutan simpan di koridor floodway bersama-sama flora dan fauna, impak trafik disebabkan pengangkutan biomas dan bahan-bahan yang tidak sesuai ke tapak pelupusan, hakisan, mendapan dan larian nutrien ke laluan air dalam sempadan projek dan isu-isu sosio-ekonomi termasuk kesihatan dan keselamatan awam/pekerja.

Beberapa kesan sederhana ketara adalah kualiti udara, bunyi, getaran, pengurusan sisa, kesihatan awam dan sosio-ekonomi.

Aktiviti berkaitan projek amat minimum semasa fasa operasi iaitu mengekalkan floodway dan ban dalam keadaan yang baik, pemantauan Tasik Bungkus, paya Binjai dan Sg Chukai dari pengelodakan, pemendapan dan pencemaran lain.

Semasa fasa operasi, lencongan air banjir akan menyebabkan impak yang ketara kepada hidrologi, kualiti air dan ekologi di paya Binjai, Tasik Bungkus dan Sg.

Bungkus disebabkan oleh lebihan air, pengelodakan dan pemendapan. Impak berikut juga akan menjejaskan perikanan, koloni kelip-kelip, biodiversiti termasuk tumbuh-tumbuhan riparian. Impak paling ketara semasa fasa pembinaan dan operasi dinilai secara kuantitatif di mana perlu dan boleh dilaksanakan.

11.0 Langkah-langkah Mitigasi (P2M2)

Seperti yang dinyatakan, impak paling ketara boleh dikawal menggunakan kaedah yang sesuai, strategi pengurusan dan amalan pembinaan. Walaubagaimanapun, impak tertentu yang kekal dan tidak boleh dikawal termasuk pemecahan hutan simpan, kehilangan hutan simpan di koridor floodway bersama-sama flora dan fauna berkaitan. Baki hutan akan berada di dalam ancaman dan mungkin akan kehilangan nilai-nilai fungsi disebabkan pemecahan dan gangguan manusia dari semasa ke semasa.

(27)

Sementara itu, lonjakan air banjir secara tiba-tiba akan membawa bersama-sama pepejal terampai, sedimen dan nutrien kepada sistem penerima, dan akan menjejaskan hidrologi, kualiti air, ekologi dan biodiversity sistem tersebut. Terdapat kemungkinan disebabkan oleh pemendapan yang perlahan, Tasik Bungkus mungkin boleh berubah menjadi tanah kering, yang mana akan mengubah keseimbangan ekologi dan komposisi spesis. Situasi sama juga mungkin boleh berlaku di paya Binjai dan Sg. Bungkus. Walaupun air daripada Tasik Bungkus mungkin akan mengurangkan kadar kemasinan di Sg. Chukai yang bertambah disebabkan penyaluran dan lencongan sungai yang menjejaskan perikanan dan kelip-kelip, masalah mungkin berkekalan disebabkan peningkatan pepejal terampai, pengelodakan dan pemendapan dalam jangka masa panjang.

Impak paling ketara yang tidak boleh dikawal memerlukan pertimbangan serius dan mekanisma pengawalan termasuk untuk melindungi paya Binjai, Tasik Bungkus, Sg. Bungkus dan Sg. Chukai. Walaupun sistem telah menghadapi banjir dalam kuantiti yang banyak secara bermusim tetapi cadangan floodway dan ban Binjai akan melencongkan lebihan air ke kawasan utara bandar Chukai. Terdapat kemungkinan banjir yang lebih luas dan intensif di kawasan utara cadangan ban Binjai semasa musim banjir walaupun walaupun ianya direka untuk 50 ARI.

Ringkasan daripada hasil penilaian kesan, cadangan langkah-langkah pencegahan pencemaran dan mitigasi (P2M2) bagi fasa pembinaan dan operasi projek ditunjukkan di sini. Berdasarkan potensi kesan dan P2M2 yang dicadangkan, kesan residual diramalkan apabila pelaksanaan penuh langkah-langkah pencegahan semasa fasa pembinaan dan operasi projek. Di samping itu, pelaksanaan EMP dan LDP2M2 yang komprehensif semasa fasa pembinaan akan membantu mengukuhkan lagi langkah-langkah mitigasi dan memantau pematuhan pelaksanaan di tahap yang boleh diterima semasa pelaksanaan projek.

(28)

Jadual RE-1: Ringkasan Kesan dan Langkah-langkah Tebatan (P2M2) Semasa Fasa Pembinaan

Impak Ketara (IS): *Tidak Ketara, **Sederhana, ***Ketara; T-Sementara, L-Jangka Panjang, B-Bermanfaat

AKTIVITI UTAMA PROJEK

POTENSI IMPAK YANG KETARA

MAGNITUD POTENSI IMPAK

YANG KETARA

LANGKAH-LANGKAH TEBATAN (P2M2) MUKA SURAT

Jalan masuk

dan trek  Jalan masuk dan trek sedia ada tidak lengkap dan sempit.

Jalan masuk dan trek yang baru perlu disediakan sebelum jalan tetap diwujudkan.

**T

 Pembukaan tanah yang minimum adalah disyorkan sekiranya perlu. Langkah- langkah pencegahan yang disediakan dalam P2M2 termasuk kawalan hakisan dan sedimen haruslah dilaksanakan.

8-8

Tenaga Buruh, Tapak

Bangunan Sementara dan Kem Pekerja

 Pengurusan sisa pepejal dan sanitari yang tidak betul akan mengakibatkan sampah sarap, bau dan masalah vektor yang akan menjejaskan kesihatan pekerja. Air larut resap ini akan mencemarkan sungai dan menjejaskan kualiti air dan ekologi akuatik.

***T

 Kemudahan sanitari sementara mesti disediakan dan dikekalkan dalam keadaan bersih semasa fasa pembinaan.

 Pelepasan daripada tangki septik

sementara mestilah mematuhi Standard A atau B dalam Environmental Quality (Sewage) Regulation 2009.

 Sisa pepejal perlu dilupuskan dengan mematuhi standard dan keperluan.

8-23

 Kemungkinan masalah kesihatan awam termasuk penyakit berjangkit dan penyakit bawaan air dalam kalangan pekerja.

**T

 Pit atau mana-mana tapak pelupusan sementara tidak dibenarkan berada berhampiran kem.

 Memantau penyakit berjangkit dan Menyediakan kemudahan penjagaan kesihatan.

8-40

(29)

Pembersihan Tanah dan Tumbuhan

 Aktiviti pembersihan tanah akan menyebabkan tanah menjadi terbuka dan terdedah kepada hujan, air larian dan hakisan tanah yang akan

mengakibatkan pengaliran nutrien dan mendapan ke sungai.

***T

 Pembersihan perlu dilakukan secara berperingkat supaya tanah yang terdedah berada pada tahap minimum dan untuk jangka masa yang lebih pendek.

 Penyelenggaraan dan penanaman semula rumput perlu dilakukan secepat mungkin selepas pembersihan tapak manakala pokok- pokok dan pokok renek ditanam selepas pembinaan.

8-4

 Ciri-ciri hidrologi akan terganggu atau berubah kerana air larian, hakisan tanah dan pemendapan.

***T

 Memasang perangkap/pagar sedimen, perangkap kelodak atau skrin untuk mengawal air larian dan pemendapan seperti yang terdapat dalam P2M2 / ESCP.

8-8

 Aktiviti pembersihan akan menghasilkan jumlah biomas /

sisa pepejal yang banyak. ***T

 Biomass yang dikeluarkan haruslah dilupuskan menggunakan kaedah yang sesuai di tapak yang telah diluluskan.

8-6

Kerja Tanah /

Cutting & Filling  Aktiviti kerja tanah akan menyebabkan tanah terbuka dan terdedah kepada hakisan, terutamanya semasa musim hujan terutamanya di kawasan cerun.

***T

 Mengurangkan kerja-kerja tanah semasa musim hujan. Kerja tanah boleh dilakukan semasa musim kering.

 Menanam rumput di kawasan terdedah dengan segera.

 Plastik dan net boleh digunakan untuk menutup cerun yang curam bagi memberi kestabilan sementara sehingga tumbuhan pelindung tumbuh

8-4

(30)

 Bahan yang terhakis akan mengalir melalui air larian dan akan meningkatkan sedimen didalam sungai yang boleh menyebabkan berlakunya

banjir ***T

 Melaksanakan LDP2M2 dan BMP untuk mengawal hakisan dan mendapan pada laluan air. Perangkap sedimen atau kelodak perlu disediakan melalui pengekalan

lembangan dengan bendungan “straw bales” dan kain penapis untuk

memerangkap sedimen dalam air larian daripada tanah yang terdedah. Perangkap kelodak perlu mempunyai pengekalan kapasiti hydraulik yang mencukupi dan

“energy dissipaters” bagi mengurangkan lonjakan aliran.

8-13

 Kerja-kerja tanah oleh pemuat dan jengkaut akan

menghasilkan debu dan mencemarkan kawasan sekitar yang boleh

menyebabkan kualiti udara dan penglihatan merosot.

***T

 Permukaan tanah yang terdedah perlu kerap dibasahkan untuk mengurangkan pelepasan habuk.

8-41

 Pelepasan asap hitam oleh kenderaan dan jentera pembinaan akan

mencemarkan udara. ***T

 Semua kenderaan berat dan jentera yang digunakan di dalam tapak pembinaan perlu diselenggarakan dengan betul dan baik bagi mengelakkan pelepasan pencemaran udara terutamanya asap hitam yang berlebihan.

8-41

(31)

Aktiviti

Pengangkutan  Lori mengangkut tanah dan biomass boleh memburukkan lagi masalah habuk.

***T

 Tanah dan bahan-bahan binaan yang

diangkut masuk dan keluar daripada kawasan projek pada jarak yang jauh perlu ditutup dengan plastik.

 Lori yang membawa bahan mentah semulajadi seperti tanah dan batuan tidak boleh melebihi had bebanan, tidak boleh melebihi sisi dan belakang lori.

 Lori yang membawa bahan mentah semulajadi juga tidak boleh bergerak perlahan.

8-41

 Kenderaan yang

meninggalkan tapak binaan akan membawa habuk, serpihan dan kotoran pada tayar mereka yang mana akan terkeluar apabila mereka keluar daripada tapak pembinaan.

***T

 Tayar kenderaan di kawasan pembinaan perlu disembur dengan air untuk

mengurangkan pembawaan lumpur dan tanah.

8-41

 Pergerakan kenderaan berat melalui jalan sedia ada, terutamanya jalan-jalan kecil akan menyebabkan kerosakan pada permukaan jalan.

***T

 Kenderaan berat tidak dibenarkan melalui jalan penduduk kampung. Kenderaan pengangkutan tidak boleh membawa beban yang berlebihan dan penyelenggaraan jalan yang berterusan perlu dilakukan.

8-38

 Bunyi bising dijangkakan adalah daripada pergerakan

kenderaan berat. ***T

 Semua kenderaan berat perlu dikekalkan dalam keadaan baik.

 Pergerakan kenderaan perlu dihadkan daripada jam 0700 hingga 1900 sahaja, terutamanya di kawasan berpenduduk atau perumahan.

8-38

(32)

 Pergerakan kenderaan yang banyak setiap hari dan kerap akan meningkatkan risiko kemalangan kerana terdapat pengguna yang menggunakan jalan trek tanah di dalam dan sekitar tapak projek.

***T

 Kelajuan kenderaan berat perlu dikawal.

 Papan tanda perlu dipasang di pintu masuk dan keluar tapak pembinaan untuk tujuan keselamatan.

 Jalan haul utama perlulah cukup luas untuk kenderaan lalu lalang.

8-38

Pembinaan

Sistem Saliran  Aktiviti kerja tanah dan penggalian untuk membina saliran dan paip akan mendedahkan tanah menyebabkan hakisan dan

mendapan. ***T

 Mengurangkan kerja-kerja tanah semasa musim hujan. Kerja tanah boleh dilakukan semasa musim kering.

 Menanam rumput di kawasan terdedah dengan segera.

 Plastik dan net boleh digunakan untuk menutup cerun yang curam untuk memberi kestabilan semetara sehingga tumbuhan pelindung tumbuh

8-10

Infrastruktur

dan Utiliti Lain  Kesan daripada penggunaan generator termasuk

kemerosotan kualiti udara daripasa asap ekzos.

**T

 Set generator perlu dikekalkan secara betul dan kerap bagi menghalang pelepasan bahan pencemar udara secara berlebihan.

8-41

(33)

Jadual RE-2: Ringkasan Kesan dan Langkah-langkah Tebatan (P2M2) Semasa Fasa Operasi

Impak Ketara (IS): *Tidak Ketara, **Sederhana, ***Ketara; T-Sementara, L-Jangka Panjang, B- Bermanfaat

AKTIVITI

UTAMA PROJEK POTESI IMPAK YANG KETARA

MAGNITUD POTENSI IMPAK

YANG KETARA

LANGKAH-LANGKAH TEBATAN (P2M2) MUKA SURAT

Penyelenggara

an Floodway  Keberkesanan floodway akan terjejas akibat daripada pertumbuhan tumbuh-tumbuhan, serpihan daripada tumbuhan dan bahan kayu.

 Pemendapan akibat daripada air banjir dan hakisan tanah daripada kawasan sekeliling.

**L

 Pembersihan tumbuh-tumbuhan dan serpihan diperlukan. Pengorekan juga perlu dilakukan sekali-sekala.

8-50

Penyelenggara

an ban  Keberkesanan ban akan terganggu kesan daripada tumbuhan yang banyak, hakisan dan diganggu manusia.

**L

 Pemantauan rutin ban diperlukan dan pembaikan perlu dilakukan di lokasi yang memerlukan. Tumbuh-tumbuhan perlu dibuang.

8-46

Pengurusan

sisa  pelupusan sisa yang tidak bersih terutamanya sisa pepejal akan menjejaskan aliran sungai dan floodway dan juga boleh menimbulkan masalah kesihatan dan serangan tikus, serta

mencacatkan pemandangan.

**L

 Semau bahan buangan domestic hendaklah disimpan, ditangani dan dipindahkan dengan cara yang betul bagi mengurangkan sisa dan mencegah pencemaran. Tong sampah yang

disediakan untuk sisa buangan domestic perlulah tahan lasak dan tidak terdedah kepada tumpahan atau kebocoran.

8-43

(34)

12.0 Pelan Pengurusan Alam Sekitar (EMP) dan LDP2M2

Pelan Pengurusan Alam Sekitar (EMP) yang komprehensif telah disediakan untuk projek ini bagi menangani semua kesan ketara yang dikenalpasti di dalam laporan ini dan untuk memantau aktiviti projek dan pelaksanaan langkah-langkah pengawalan di tapak semasa fasa pembinaan dan operasi. Dokumen EMP akan menyediakan garis panduan khusus pada langkah-langkah yang perlu dilakukan oleh pemaju projek bagi memastikan langkah-langkah pengawalan yang dicadangkan, syarat-syarat kelulusan EIA dan keperluan-keperluan lain yang dikenakan oleh JAS dilaksanakan. Walaupun langkah-langkah kawalan yang dicadangkan di dalam laporan ini dijangka dapat mengurangkan kesan pada tahap yang boelh diterima, namun pemantauan terhadap kesan perlu dilakukan pada masa dan tempat-tempat yang kritikal bagi memastikan langkah-langkah pengawalan ini berkesan.

12.1 Pemantauan dan Laporan Alam Sekitar

Sebahagian besar daripada Pelan Pengurusan Alam Sekitar (EMP) adalah rumusan daripada pelbagai program pengawasan untuk menentukan keberkesanan langkah- langkah pengurangan yang diterima pakai dan untuk memantau perubahan (buruk atau sebaliknya) kepada persekitaran fizikal, kimia, biologi dan persekitaran manusia.

Program pemantauan yang digariskan dalam EMP harus meliputi semua peringkat projek; dari penyiasatan tapak, pembersihan tapak dan kerja tanah, pembinaan, dan operasi projek. Pemantauan adalah perlu dan penting untuk memastikan pematuhan peraturan dan juga untuk menyediakan maklumat kepada pengurusan untuk mengawal aktiviti dan proses projek dan juga untuk memastikan sasaran pengurusan alam sekitar / objektif kualiti di dalam dan di luar kawasan projek dicapai. Pengurusan projek harus menggunakan data pemantauan untuk memeriksa pematuhan dan juga sebagai penunjuk keberkesanan langkah pencegahan pencemaran. Langkah-langkah pemulihan harus diambil sekiranya berlaku ketidakpatuhan. Terdapat tiga jenis pemantauan alam sekitar terkandung di dalam garis panduan JAS.

12.1.1 Pemantauan Kesan (IM)

Pemantauan Kesan adalah aktiviti pemantauan yang akan dijalankan selepas projek yang dicadangkan diluluskan untuk pelaksanaan. Aktiviti pemantauan ini akan dijalankan untuk mengesahkan bahawa penemuan kajian EIA tentang potensi kesan yang dikenal pasti semasa proses penyelamatan EIA adalah betul, langkah mitigasi

(35)

dan pencegahan yang sesuai dilaksanakan dengan efektif dan berkesan dalam mengurangkan kesan terhadap alam sekitar.

12.1.2 Pematuhan Pemantauan (CM)

Pemantauan pemantauan adalah aktiviti pemantauan yang akan dijalankan untuk memastikan Syarat Kelulusan EIA (COA) dipatuhi. Audit alam sekitar juga boleh dijalankan untuk menilai pematuhan keseluruhan projek dan peluang untuk mengoptimumkan dan meningkatkan lagi projek pengurusan alam sekitar.

12.1.3 Pemantauan Prestasi (PM)

Pemantauan prestasi melibatkan pemantauan prestasi sistem kawalan pencemaran dan langkah-langkah pencegahan yang lain.

13.0 Kesimpulan

Walaupun projek ini memberi manfaat kepada penduduk, sektor komersial dan sektor industri bandar Chukai, namun projek ini juga akan menyebabkan beberapa kesan yang besar. Kesan yang paling ketara disebabkan oleh aktiviti projek semasa fasa pembinaan adalah kehilangan sebahagian besar rizab hutan, flora dan fauna termasuklah nilai ekologi dan fungsinya. Semasa fasa operasi, sejumlah besar air banjir akan dilencongkan dari satu sistem hidrologi ke satu sistem hidrologi yang lain melibatkan paya Binjai, Tasik Bungkus dan Sg. Bungkus, walaupun aliran air banjir seperti itu telah berlaku tanpa jajaran banjir namun dalam skala yang berbeza.

Lencongan banjir akan meningkatkan aliran air yang ketara menjejaskan hidrologi, kualiti air dan sistem penerimaan ekologi akuatik walaupun ianya direka 50 ARI.

Impak ketara yang tidak boleh dikawal memerlukan pertimbangan serius dan mekanisma pengawalan bagi meminimumkan atau menghentikan impak dari semasa ke semasa. Impak tersebut melibatkan kehilangan hutan simpan, kehilangan biodiversity, kemungkinan pemendapan kepada Binjai, Tasik Bungkus dan Sg.

Bungkus, impak kepada Sg. Yak Yah, zon riparian Sg. Chukai dan koloni kelip-kelip, impak kepada tuntung dan juga isu sosial ekonomi disebabkan pembangunan projek.

Salah satu langkah pengawalan penting melibatkan perlindungan kekal dan mewartakan kawasan tadahan Sg. Bungkus dan hutan paya gambut atau tanah lembap Sg Chukai sebahagian daripada Hutan Simpan Kuala Kemaman.

(36)

Perlindungan seperti ini akan dapat melindungi keseluruhan Tasik Bungkus dan kawasan tadahan Sg. Bungkus termasuk kelip-kelip, sumber makanan dan tumbuhan perumah, perikanan termasuk udang galah, manfaat sosio ekonomi kepada penduduk setempat daripada eko-pelancongan dan aktiviti perikanan secara kekal. Walaupun projek semasa dilaksanakan dengan langkah pengawalan yang mencukupi, tidak ada jaminan hutan simpan, Tasik Bungkus dan paya Binjai akan kekal memandangkan terdapat gangguan berterusan dan degradasi kepada kawasan tersebut, melainkan keseluruhan Sg. Bungkus dan kawasan tadahan Sg. Chukai diwartakan sebagai sebahagian daripada Hutan Simpan Kuala Kemaman walaupun kelangsungan Tasik Bungkus dan hutan simpan Kuala Kemaman menjadi persoalan.

Adalah penting untuk kerajaan negeri melaksanakan projek pembangunan perumahan dan industri di kawasan yang lebih tinggi dan jauh daripada kawasan yang terdedah kepada banjir. Masalah banjir semasa adalah disebabkan penempatan awal di kawasan yang terdedah kepada banjir yang berkembang secara drastik menjadi bandar perindustrian dan komersial berdekatan dengan muara tanpa perancangan yang betul dan pertimbangan kepada banjir bermusim. Masalah banjir diburukkan lagi disebabkan campur tangan dan gangguan manusia di kawasan tadahan air. Jika penempatan dibangunkan di kawasan yang lebih tinggi masalah dari segi kerugian ekonomi dapat dielakkan. Selain itu, kesimpulan penting daripada kajian mendapati walaupun bandar Chukai akan dilindungi daripada banjir, masalah banjir akan beralih dari bandar Chukai ke paya Binjai dan kawasan utara bandar Chukai. Oleh itu, langkah pengawalan banjir yang menyeluruh diperlukan pada masa yang sama untuk menyelesaikan masalah banjir dengan efektif di hilir lembangan Sg. Kemaman.